Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, fot. M. Starowieyska / Muzeum Historii Żydów Polskich

Historia: od Idei, przez OHEL do Muzeum POLIN

1. Narodziny idei powstania Muzeum POLIN,1993–1998

Pomysł i potrzeba stworzenia Muzeum POLIN wyłoniły się w drodze dyskusji. Ważną rolę w niej odegrały osoby ze Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny. Twórcy i twórczynie muzeum zadali sobie wiele pytań, takich jak: dlaczego muzeum Żydów miałoby powstać w Polsce, gdzie dokładnie miałoby zostać wybudowane. Razem zastanawiali się też nad tym, czy ma opowiadać o Holokauście, czy życiu Żydów w Polsce.

O Stowarzyszeniu Żydowski Instytut Historyczny

Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny powstało w 1947 roku z przekształcenia Centralnej Komisji Historycznej, działającej od 1945 roku przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich. 

W bibliotece, archiwum i muzeum stowarzyszenie gromadziło ocalałe zabytki sztuki żydowskiej. Zbiory przechowywano w budynku, w którym przed wojną znajdowały się Instytut Nauk Judaistycznych i Główna Biblioteka Judaistyczna. 

W powojennej Polsce przez wiele dekad był to jedyny ośrodek, który gromadził dokumentację i prowadził badania nad historią Żydów na ziemiach polskich.

Inspiracje

W 1993 roku w uroczystym otwarciu Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie uczestniczyła Grażyna Pawlak, dyrektor ds. Organizacji i Informacji Żydowskiego Instytutu Historycznego. To wydarzenie zainspirowało ją – po powrocie zaproponowała, by przy Stowarzyszeniu ŻIH utworzyć "muzeum życia", które będzie prezentować historię Żydów w Polsce.

Komitety wspierające ideę

W 1993 roku powołano Międzynarodowy Honorowy Komitet, który promował ideę muzeum. Przewodniczącymi komitetu zostali Chaim Herzog, były prezydent Izraela, oraz Ronald S. Lauder, biznesmen i filantrop, prezes Fundacji Laudera. W skład komitetu weszli też przywódcy światowych organizacji żydowskich i politycy, m.in. Jan Nowak-Jeziorański, Jan Karski, Zbigniew Brzeziński.

W kolejnych latach powstawały komitety w Nowym Jorku, Niemczech oraz Polsce, a w 1996 roku powołano Komitet do spraw Planowania Muzeum Historii Żydów Polskich, który tworzył program muzeum i kierował realizacją projektu.

Miejsce dla muzeum

17 kwietnia 1997 roku, reprezentujący Miasto Stołeczne Warszawa, prezydent Marcin Święcicki przekazał Stowarzyszeniu ŻIH działkę przy pomniku Bohaterów Getta z przeznaczeniem na budowę muzeum. W 1998 roku Stowarzyszenie ŻIH i Polski Komitet Wspierania Budowy Muzeum zorganizowały na Zamku Królewskim w Warszawie koncert nowojorskiego kantora Josepha Malovanego. Wśród gości znaleźli się Aleksander Kwaśniewski oraz przedstawiciele polskiego rządu. Było to pierwsze wydarzenie kulturalne promujące projekt.

Prace nad programem

Rozpoczęły się prace nad programem muzeum. Jego twórcy zmierzyli się z problemem – wiele przedmiotów, źródeł i obiektów historycznych związanych z żydowską społecznością zostało zniszczonych lub utraconych. Dlatego zdecydowali, że muzeum będzie mieć charakter narracyjny i będzie opowiadać historie nie tylko poprzez kolekcje i zbiory.

2. Rozwój projektu, 1998–2004

W trakcie prac nad muzeum, zespół projektowy odpowiadał na kolejne pytania: o odbiorców muzeum, historię, którą ma opowiadać wystawa stała i sposób, w jaki zostanie przedstawiona zwiedzającym.
Rada Muzeum

W 1999 roku powstała Rada Muzeum. Marian Turski, przewodniczący Stowarzyszenia ŻIH, został również przewodniczącym rady, a jej członkiem został m.in. prof. Władysław Bartoszewski, ówczesny minister spraw zagranicznych.

W latach 1999–2001 trwały pracy dokumentacyjne i badawcze, a projektowaniem wystawy stałej zajęła się londyńska firma Event Communications. 

3. Przełom, 2005

Powołanie muzeum

Muzeum Historii Żydów Polskich oficjalnie powołano 25 stycznia 2005 roku. Z inicjatywy ówczesnego prezydenta Warszawy Lecha Kaczyńskiego, w porozumieniu z Ministrem Kultury, powołano do życia Muzeum w formule partnerstwa publiczno-prywatnego.

Umowę, na podstawie której powstała wspólnie finansowana instytucja kultury, podpisali Lech Kaczyński, Waldemar Dąbrowski, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, oraz prof. Jerzy Tomaszewski, wiceprzewodniczący Stowarzyszenia ŻIH.

Siedziba muzeum

W 2005 roku ogłoszono międzynarodowy konkurs na projekt budynku. W założeniach konkursu Komitet zaznaczył, że siedziba muzeum musi odpowiadać jego misji, uwzględniać kontekst miejsce i koncepcję wystawy stałej, ulokowanej pod ziemią. Międzynarodowe jury do finału zakwalifikowało 11 prac.

Wyniki konkursu ogłoszono 30 czerwca 2006 roku. Zwyciężyła praca Rainera Mahlamakiego z Finlandii. Jury uzasadniało werdykt słowami:

"Zaprojektowany na planie kwadratu, oktagonalny budynek otwiera się poprzez dramatyczną, plastyczną przestrzeń zarówno na pomnik, jak i na park. Ta dramatycznie zakrzywiona przestrzeń, posiadająca fakturę wapienia i oświetlona od góry, została przez autorów przyrównana do rozstąpienia się morza – Jam Suf – co można interpretować jako rytuał przejścia albo transcendencji pomiędzy długą drogą polsko-żydowskiej historii a symbolicznym i szczodrym otwarciem się na pokojową przyszłość".

W latach 2006–2011 kluczową rolę w powstawaniu Muzeum odegrał Jerzy Halbersztadt, pierwszy dyrektor instytucji. Z ramienia Stowarzyszenia ŻIH między 1999 a 2011 rokiem kierował pracami nad utworzeniem muzeum, początkowo jako dyrektor projektu, a następnie jako koordynator Stowarzyszenia ŻIH ds. Muzeum.

4. Muzeum bez murów, 2006–2013

Zespół muzeum chciał jak najszybciej komunikować misję muzeum mieszkańcom Warszawy i Polski. W 2006 roku zorganizował międzynarodowy konkurs na projekt "punktu informacyjnego" w miejscu przyszłego muzeum. Konkurs, na który wpłynęło 29 projektów, przygotowano we współpracy z fundacją Bęc Zmiana. 1 czerwca 2006 roku jury, pod przewodnictwem Andy Rottenberg, ogłosiło zwycięzcę – projekt polskich architektów z pracowni Centrala – Grupa Projektowa i uzasadniło wybór tak:

"Uwiodła nas forma namiotu, jej nietrwałość. Jest to projekt dla ludzi w drodze".

Ohel

W listopadzie 2006 roku nastąpiła inauguracja Ohelu – błękitnego, otwartego namiotu, nawiązującego do zakrzywionych ścian głównego holu w projekcie budynku muzeum. Samo słowo "ohel" z hebrajskiego oznacza namiot.

Na wystawie czasowej "Jak zrobić muzeum" Ohel został pokazany na dużych zdjęciach wydrukowanych na tkaninach zwisających z sufitu. Przy okazji można było posłuchać wypowiedzi o tym, czym jest muzeum otwarte, kultura 2.0, mikrohistorie i historia mówiona.
 

OHEL

5. Muzeum powstaje, 2006–2013

9 września 2006 roku przedstawiciele prezydenta m.st. Warszawy, Ministra Kultury, naczelny architekt miasta Michał Borowski oraz dyrektor Stołecznego Zarządu Rozbudowy Miasta Bogdan Romaniuk, podpisali z Reinerem Mahlamäkim umowę na wykonanie dokumentacji budowlanej i technicznej budynku. Przed podpisaniem umowy projekt budynku zmieniono zgodnie z uwagami zespołu muzeum i projektantów wystawy głównej. Studio Lahdelma & Mahlamäki wybrało też partnerskie studio architektoniczne po stronie polskiej – Autorską Pracownię Architektury Kuryłowicz & Associates.

26 czerwca 2007 roku wmurowano akt erekcyjny. Na uroczystości obecny był prezydent Polski Lech Kaczyński, który w przemowie wygłoszonej podczas ceremonii powiedział: "To muzeum jest wielką szansą na przełamywanie wzajemnego braku wiedzy z jednej strony i na coraz głębsze pojednanie z drugiej". Obecni byli także Hanna Gronkiewicz-Waltz, prezydent m.st. Warszawy, oraz Meir Lau, naczelny rabin Tel Awiwu.

W akcie erekcyjnym zapisano m.in.: 

"U zbiegu dawnych ulic Gęsiej i Zamenhofa wmurowujemy w fundamenty »Nieistniejącego Miasta«, niegdyś dzielnicy żydowskiej Warszawy, zniszczonej przez hitlerowskich okupantów Polski, Akt Erekcyjny pod budowę Muzeum Historii Żydów Polskich".

25 czerwca 2008 roku Stołeczny Zarząd Rozbudowy Miasta, któremu miasto powierzyło kierowanie inwestycją, ogłosił przetarg na budowę muzeum. Przetarg wygrał Polimex-Mostostal. Budowę rozpoczęto 30 czerwca 2009 roku.

6. Otwarcie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

19 kwietnia 2013 roku uroczyście otwarto budynek muzeum z udziałem polskich władz państwowych i gości z całego świata. Ruszyły projekty kulturalne i edukacyjne: wystawy czasowe, scena teatralna, scena muzyczna, cykle filmowe, działania edukacyjne dla dzieci i rodzin, wykłady naukowe. 

Wystawa stała Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN została otwarta 28 października 2014 roku i było to wielkie wydarzenie w historii muzeum. Symbolicznie otworzyli ją przedstawiciele polskiej społeczności żydowskiej różnych pokoleń: Marian Turski, przewodniczący Rady Muzeum, Ocalały z Zagłady i 13-letnia Joasia Widła – absolwentka szkoły Lauder-Morasha w Warszawie. 

W uroczystości brali udział prezydent RP Bronisław Komorowski, prezydent Izraela Reuven Rivlin, premier rządu RP Ewa Kopacz, marszałkowie Sejmu i Senatu RP, prezydent Warszawy i delegacje z wielu krajów świata. Wydarzenie relacjonowało ponad 600 dziennikarzy. Wieczorem tysiące widzów i gości uczestniczyło w plenerowym widowisku Gramy Otwarcie!

Wraz z otwarciem wystawy stałej, 28-30 października 2014 roku zorganizowano specjalne zwiedzania dla przedstawicieli środowisk żydowskich, dziennikarzy, mieszkańców Muranowa, darczyńców i twórców Muzeum. Zainteresowani wzięli udział w wydarzeniach edukacyjnych i artystycznych, których tematami były treści wystawy stałej, proces tworzenia muzeum i ekspozycji oraz współczesne zjawiska kultury żydowskiej.

Kalendarium Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN (1993-2014)

1993
  • Grażyna Pawlak, dyrektor ds. Organizacji i Informacji Żydowskiego Instytutu Historycznego, uczestniczy w Waszyngtonie w otwarciu Muzeum Holokaustu; po powrocie do kraju proponuje, by przy Stowarzyszeniu ŻIH utworzyć muzeum, które będzie prezentować historię i życie Żydów w Polsce.
  • Chaim Herzog, były prezydent Izraela, oraz Ronald S. Lauder, prezydent Fundacji Laudera, zostają przewodniczącymi Międzynarodowego Honorowego Komitetu; wkrótce potem w skład komitetu wchodzą przywódcy światowych organizacji żydowskich i politycy (m.in. Jan Nowak-Jeziorański, Jan Karski, Zbigniew Brzeziński; poparcie dla projektu wyrażają również: Hillary Clinton, Stuart E. Eizenstat, Szewach Weiss, Gerszon Zohar); Komitet promuje ideę projektu Muzeum, zbiera poparcie światowych organizacji i koordynuje działania na forum międzynarodowym.
1994
  • Stowarzyszenie ŻIH nawiązuje współpracę z Jeshajahu Weinbergiem, byłym dyrektorem i twórcą Muzeum Diaspory w Tel Awiwie oraz Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie. Razem z nim przedstawiciele stowarzyszenia przygotowują generalne założenia i budżet projektu.
  • Podczas przyjęcia w Konsulacie Generalnym RP w Nowym Jorku, w obecności ponad 150 osobistości z całego świata, odbywa się inauguracja projektu muzeum i jego pierwsza zagraniczna prezentacja.
1996
  • Zarząd Stowarzyszenia ŻIH powołuje Zespół ds. Projektu Muzeum Historii Żydów w Polsce, którego przewodniczącym zostaje Jeshajahu Weinberg, a dyrektorem projektu – Jerzy Halbersztadt. Zespół ma opracować program muzeum, nawiązać współpracę w kraju i za granicą z osobami i instytucjami mogącymi pomóc w realizacji projektu oraz kierować pracami nad projektem.
  • Fundacja Ronalda Laudera przyznaje pierwsze środki na prace Zespołu ds. Projektu Muzeum.
1997
  • Na mocy aktu notarialnego miasto stołeczne Warszawa przekazuje Stowarzyszeniu ŻIH w wieczyste użytkowanie 13 000 m² gruntu pod budowę muzeum w sercu przedwojennej dzielnicy żydowskiej, naprzeciwko pomnika Bohaterów Getta.
1998
  • Rozpoczynają się prace archeologiczne na terenie przeznaczonym pod budowę muzeum.
1999
  • Brytyjska firma Event Communications zostaje wybrana na projektanta wystawy stałej muzeum i w następnym roku rozpoczyna prace nad programem ekspozycji.
2000–2003
  • Powstaje program wystawy stałej (Masterplan): wybrano najważniejsze tematy, kluczowe elementy wystawiennicze, podzielono galerie według epok. 
  • 2002: Stałym konsultantem wystawy zostaje Barbara Kirshenblatt-Gimblett, profesor na wydziale sztuk performatywnych w Tisch School of Arts, New York University, antropolog kultury, badaczka współczesnego muzealnictwa.
  • 2003: Polski rząd deklaruje udział finansowy w budowie muzeum.
2005
  • Lech Kaczyński – prezydent Warszawy, Waldemar Dąbrowski – Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP i prof. Jerzy Tomaszewski – wiceprzewodniczący Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce podpisują umowę powołującą wspólną instytucję kultury o nazwie Muzeum Historii Żydów Polskich. Jerzy Halbersztadt zostaje pierwszym dyrektorem muzeum.
  • Stowarzyszenie ŻIH ogłasza Międzynarodowy Konkurs Architektoniczny na projekt siedziby muzeum. Spośród 119 zgłoszeń jury wybiera 11 kandydatów, których zaprasza do udziału w warsztatach oraz do przygotowania projektu konkursowego. Zwycięża Rainer Mahlamäki (pracownia Architects Lahdelma & Mahlamäki, Finland).
2006
  • Stowarzyszenie ŻIH we współpracy z muzeum rozpoczyna programy historyczne poświęcone prywatnym historiom polskich Żydów: Program Zbierania Pamiątek Rodzinnych oraz Polskie Korzenie w Izraelu i Zapisywanie Świata Żydowskiego w Polsce.
  • Na miejscu przyszłego budynku muzeum rozpoczyna działalność Ohel (hebr. namiot), w którym prowadzone są działania artystyczne, kulturalne i informacyjne, zapowiadające działalność muzeum.
2007
  • W czasie uroczystego wmurowania aktu erekcyjnego Muzeum spotykają się przedstawiciele najwyższych władz państwowych z Polski i świata, m.in. Lech Kaczyński – prezydent RP, Aleksander Kwaśniewski – prezydent RP w latach 1995–2005, Richard von Weizsäcker – prezydent Niemiec w latach 1984–1994, Tevi D. Troy – reprezentujący prezydenta Stanów Zjednoczonych, przedstawiciele Kościoła katolickiego, m.in. kardynał Kazimierz Nycz – metropolita warszawski, darczyńcy i przyjaciele muzeum – m.in. Danuta Hübner, wówczas europejski komisarz ds. polityki regionalnej, Szewach Weiss – były przewodniczący Knesetu, Meir Lau – były naczelny rabin Izraela, Michael Schudrich – naczelny rabin Polski.
2007–2012
  • Stowarzyszenie ŻIH gromadzi finanse od darczyńców indywidualnych i instytucjonalnych z kraju i ze świata (Capital Campaign) na tworzenie wystawy stałej Muzeum. Wysiłek fundraisingowy Stowarzyszenia ŻIH umożliwia istotne wsparcie bieżącej działalności programowej muzeum.
2009
  • Rozpoczyna się budowa muzeum.
2011
  • Powstaje szczegółowa dokumentacja koncepcji wystawy stałej, określającą strukturę i merytoryczną zawartość. Na tym etapie kończy się współpraca z Event Communications.
  • Rozpoczyna się rekonstrukcja pierwszego elementu wystawy stałej – drewnianego dachu i sklepienia siedemnastowiecznej synagogi z Gwoźdźca. W warsztatowo-edukacyjnym projekcie "Gwoździec: Re!konstrukcja" biorą udział studenci z Polski, Izraela i Stanów Zjednoczonych, którzy pod okiem międzynarodowego zespołu historyków, architektów i artystów wspólnie stworzą jeden z głównych obiektów galerii "Miasteczko"
  • Polska firma Nizio Design International zostaje wybrana do dokończenia projektu i wykonania wystawy stałej na bazie koncepcji Event Communications.
2013
  • 19 kwietnia: Uroczyście otwiera się budynek muzeum z udziałem polskich władz państwowych i gości z całego świata. Ruszają projekty kulturalne i edukacyjne: wystawy czasowe, scena teatralna, scena muzyczna, cykle filmowe, działania edukacyjne dla dzieci i rodzin, wykłady naukowe.
2014
  • 28 października: Otwiera się wystawa stała Muzeum POLIN.