Konferencja w Wannsee – narada w sprawie ludobójstwa

W południe 20 stycznia 1942 roku w willi w Wannsee, dzielnicy Berlina, zebrało się piętnastu wysokich przedstawicieli partii nazistowskiej (NSDAP), policji bezpieczeństwa i administracji Trzeciej Rzeszy. Organizator spotkania, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Reinhard Heydrich poinformował w rozesłanym zaproszeniu, że celem spotkania "połączonego ze śniadaniem" będzie omówienie "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" w Europie.

Wannsee nie było początkiem

Często mówi się, że w willi nad jeziorem Grosser Wannsee zapadła decyzja o wymordowaniu wszystkich europejskich Żydów. Sprawa jest bardziej złożona. Masowe mordy Żydów Niemcy rozpoczęli już wcześniej – bezpośrednio po ataku na Związek Radziecki latem 1941 roku. Do końca tego roku w egzekucjach przeprowadzanych przez podległe Himmlerowi i Heydrichowi Einsatzgruppen oraz wysłane na wschód bataliony policji zginęły setki tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci.

Jesienią 1941 roku Niemcy prowadzili eksperymenty z wykorzystaniem zasilanych spalinami komór gazowych na ciężarówkach. Zaczęli je regularnie stosować 8 grudnia 1941 roku w nowo utworzonym ośrodku zagłady w Chełmnie nad Nerem. Najnowsze badania wskazują, że pomysł Hitlera i Himmlera, by "ostateczne rozwiązanie" polegało na eksterminacji wszystkich Żydów jeszcze przed końcem wojny, dojrzał późną jesienią 1941 roku.

Ludobójstwo w całej Europie

Realizacja zbrodniczego planu wymagała zaangażowania całego aparatu państwowego III Rzeszy. Dlatego w Wannsee zgromadzili się m.in. sekretarze stanu w MSW, MSZ, Ministerstwie Sprawiedliwości, Ministerstwie ds. Okupowanych Terenów Wschodnich, Ministerstwie Planu Czteroletniego czy Głównym Urzędzie do Spraw Rasowych i Osiedleńczych. Kluczowymi postaciami byli wyznaczony na głównego koordynatora akcji Heydrich i jego prawa ręka, szef biura do spraw Żydów w gestapo Adolf Eichmann.

Chociaż w protokole konferencji użyto eufemizmów takich jak "wysiedlenie na Wschód" czy "specjalne traktowanie", jej uczestnicy mieli pełną świadomość, że biorą udział w planowaniu ludobójstwa. Eichmann na swoim procesie w 1961 roku potwierdził, że w Wannsee, przy koniaku i cygarach, całkiem otwarcie mówiono o zabijaniu Żydów.

Co uderzające, planami "ostatecznego rozwiązania" zamierzano objąć 11 mln europejskich Żydów, nie tylko z Niemiec i okupowanych przez nie terytoriów, ale także z krajów  satelickich (Słowacja, Węgry), państw neutralnych (Hiszpania, Szwajcaria), a nawet tych, których Niemcom nie udało się podbić (Wielka Brytania).

Heydrich był zadowolony z wyników spotkania. Obawiał się sporów kompetencyjnych, tymczasem przedstawiciele ministerstw bez oporu uznali kierowniczą rolę RSHA i zadeklarowali pełną współpracę. Jedyna kontrowersja, która zresztą zdominowała dyskusję, dotyczyła sposobu traktowania Niemców z małżeństw mieszanych. Nie miało to nic wspólnego ze względami humanitarnymi – dla nazistowskich rasistów problemem było to, że "mieszańcy" mają w sobie część cennej krwi niemieckiej. Mordowanie pozostałych Żydów nie budziło wątpliwości.

Polska jako pierwsza

Z polskiej perspektywy kluczowa jest obecność na konferencji w Wannsee Josefa Bühlera (zastępcy generalnego gubernatora Hansa Franka) i szefa Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie, Eberharda Schöngartha. Bühler usilnie prosił Heydricha, aby "rozwiązywanie tego problemu" rozpocząć od okupowanej Polski, tak aby "jak najszybciej usunąć Żydów z Generalnego Gubernatorstwa". Zadeklarował wszelką pomoc dla Policji Bezpieczeństwa ze strony administracji GG i wspomniał, że na podległym mu terytorium "pewne przygotowania" już się rozpoczęły. Rzeczywiście, w tym czasie trwała budowa obozu zagłady w Bełżcu.

Niespełna dwa miesiące po konferencji w Wannsee, 17 marca 1942 roku Niemcy wysłali na śmierć do Bełżca Żydów z getta w Lublinie. Rozpoczęła się akcja eksterminacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie oznaczona na cześć Heydricha kryptonimem "Reinhardt".

Przeczytaj więcej:

• Na stronie Gedenk- und Bildungsstatte Haus der Wansee-Konferenz >>
• Mark Roseman, Wannsee. Willa, jezioro, spotkanie, tlum. Szymon Żuchowski, Warszawa 2013.
• Christopher R. Browning, Geneza "ostatecznego rozwiązania". Ewolucja nazistowskiej polityki wobec Żydów. Wrzesień 1939 – marzec 1942, tłum. Barbara Gutowska-Nowak, Kraków 2012.
• Peter Longerich, Himmler. Buchalter śmierci, tłum. Sebastian Szymański, Jarosław Skowroński, Warszawa 2014.

autor: dr Krzysztof Persak