Planeta POLIN: Wielokulturowe przypadki Żydów Polskich

"Planeta POLIN: Wielokulturowe przypadki Żydów Polskich" to sześcioodcinkowy cykl filmów dokumentalnych. Pokazuje, jak przez wieki Żydzi mieszkający w Polin (Polska) współżyli z innymi narodami, kulturami i religiami.

• Filmy obejrzysz online na naszym kanale YouTube

Motywem przewodnim cyklu jest wielokulturowość Żydów w Polsce. Przez wieki żyli oni w Polin będącym prawdziwą wieżą Babel, jednym z najbardziej mieszanych etnicznie, religijnie i kulturowo krajów Europy. Zachowali odrębność, ale jednocześnie na znaczną skalę wchodzili w interakcje z innymi mieszkańcami Babla oraz ze światem zewnętrznym.

Co więcej, poprzez podróże i migracje Żydzi z Polin utrzymywali intensywne kontakty z zagranicą. To spotkanie z Innymi przyczyniło się do – nierzadko bezprecedensowego – wzajemnego przenikania się kultury Żydów polskich z innymi narodami. Jak bowiem słusznie zauważył Wilhelm Berkelhammer (1889-1934), żydowski dziennikarz i działacz syjonistyczny:

"[…] wszystkie narody mają peryferie, gdzie stykają się z innymi narodami, a więc z innymi kulturami narodowymi, ściśle geograficznie ograniczone, my Żydzi, rozproszeni po całym świecie, mamy tych peryferii takie mnóstwo, iż właściwie niczego innego nie mamy, jak tylko same peryferie, to znaczy wszędzie żyjemy na pograniczach, […] wszędzie stykamy się z jakąś obcą kulturą".

Gospodarzami cyklu są Adam Balcer i Paweł Sulik, autorzy podcastu TOK FM "Babel. Rzeczpospolita multi-kulti". Seria została przygotowana w ramach 10. urodzin Muzeum POLIN.

Odcinek 1. Bramy Nieba. Drewniane synagogi-namioty

Pokażemy, jak sztuka islamu i dziedzictwo kulturowe Wielkiego Stepu wpływały przez wieki na architekturę Żydów polskich. "Główną bohaterką" odcinka będzie przepiękna, zrekonstruowana, drewniana synagoga namiotowa z Gwoźdźca w Ukrainie, jedna z największych atrakcji Muzeum POLIN. Synagogi budowane w tym stylu powstały w XVIII wieku w Ukrainie na pograniczu ówczesnej Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim i Chanatem Krymskim. Ten typ świątyń żydowskich upowszechnił się następnie w Europie Środkowo-Wschodniej, zyskując dużą popularność w całym regionie.

Odcinek 2. Księgi Jakubowe. Frankiści i chasydzi

Opowiemy o frankizmie, mesjanistycznym ruchu, który rozwinął się w XVIII wieku wśród Żydów Polin i próbował połączyć religie Abrahama (judaizm, chrześcijaństwo i islam). Zabierzemy Was w podróż do fascynującego świata cadyków i chasydyzmu, żydowskiego mistycyzmu, który powstał w opozycji do frankizmu, ale także czerpał z niego inspiracje. Oba ruchy narodziły się na Podolu i Pokuciu, na pograniczu Rzeczypospolitej i Imperium Osmańskiego, gdzie od wieków zderzały i mieszały się różne religie i kultury. Pokażemy Wam, jak właśnie tam kabała spotkała się z szamanizmem koczowników z Wielkiego Stepu, prawosławnymi szaleńcami bożymi, barokowym katolicyzmem, janczarami – sufitami i "pogańskimi" wierzeniami ludowymi Hucułów, ukraińskich górali.

Odcinek 3. Trzynaście Cnót. Haskala – żydowskie oświecenie

Opowiemy o Haskali, czyli żydowskim oświeceniu. Pokażemy jego "polinowską" specyfikę, w tym ważną rolę w jego rozwoju wschodnich ziem Rzeczpospolitej. Zobaczycie powiązania Haskali z oświeceniem w Polsce i Europie Zachodniej, a nawet w Ameryce (Benjamin Franklin z Bostonu w Massachusetts i Mendel Lefin z Satanowa na Podolu, czyli "Trzynaście cnót" w jidysz i hebrajskim). Skupimy się na kluczowym znaczeniu druku i nauki jako podstaw Haskali. Odwiedzimy wczesnonowożytny Amsterdam, europejskie centrum intelektualne i wydawnicze, gdzie osiedliło się wielu Żydów z Polin. Pomimo migracji utrzymywali intensywne kontakty ze swoją dawną ojczyzną, co sprzyjało wymianie idei i… książek.

Odcinek 4. Zaczarowany krawiec. Żydowski strój

Pokażemy, jak strój Żydów z Polin zmieniał się na przestrzeni dziejów pod wpływem kontaktów z pozostałymi mieszkańcami Korony Polskiej, Unii Polski i Litwy, a później Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Niektórzy z nich przybyli nad Wisłę, Dniestr i Dźwinę z najróżniejszych zakątków Europy. Nie zabraknie opowieści o oddziaływaniu na Żydów z Polin "fasonów" popularnych wśród sąsiadów polsko-litewskiej wspólnoty. Z drugiej strony przypomnimy, jak na modę "gojów" wpływały ubiory żydowskie. W odcinku skupimy się szczególnie na strojach żydowskich i nieżydowskich, w których można dostrzec silne wpływy arabskie, osmańskie, tatarskie i perskie. W efekcie sarmacki szlachcic okaże się podobny do chasydzkiego cadyka…

Odcinek 5. Przy szabasowych świecach. Kulinarna podróż po Polin

Porozmawiamy o kuchni Żydów w Polin. Poprzez najbardziej znane dania pokażemy jej wyjątkowość, lokalną specyfikę, a także wielowiekowe związki z kuchniami innych mieszkańców Polin, różnych kuchni europejskich, a nawet azjatyckich i afrykańskich. Opowiemy o przenikaniu się, łączeniu składników i potraw. Pokażemy, jak kulinarna sztuka sefardyjska – sama będąca częścią Śródziemnomorza i szczególnie ulegającej wpływom Al-Andalus i Bliskiego Wschodu – oddziaływała na kuchnię aszkenazyjską. Odwiedzimy TISZ Festiwal Żydowskiego Jedzenia oraz zajrzymy do Pracowni kulinarnej "U Fani" w muzeum, nazwanej tak na cześć legendarnej restauratorki Fani Lewando, autorki jednej z pierwszych wegetariańskich książek kucharskich.

Odcinek 6. Bal na Gnojnej. Opowieść o Warsze/Warszawie, stolicy Polin/Polski

Opowiemy o Żydach warszawskich/żydowskich warszawiakach, kiedyś najliczniejszej społeczności żydowskiej w Europie i drugiej na świecie. Nie przypadkiem Warszawa/Warsze, stolica Polski/Polin, stała się miastem-gospodarzem dla Muzeum POLIN. Tym razem wyjdziemy jednak z muzeum i pokażemy wielokulturowość Żydów z Warsze na przykładzie cmentarzy, synagogi czy też domu modlitwy. Odwiedzimy Pragę, prawobrzeżną Warszawę, i legendarny bazar Różyckiego. Opowiemy też o uniwersalnym języku esperanto, który stworzył w Warszawie Ludwik Zamenhof, oraz o jego córce Lidii, która była pierwszą w Polsce wyznawczynią bahaizmu, religii monoteistycznej powstałej na gruncie islamu szyickiego. Lidia, zamordowana przez Niemców w obozie zagłady w Treblince, jest symbolem tragicznego losu żydowskich warszawiaków, bez których nie powstałaby Warszawa, taka jak dzisiaj – uniwersalna i lokalna.

www.eeagrants.org, www.norwaygrants.org, www.gov.pl

Partner medialny