Józef Rotblat – laureat Pokojowej Nagrody Nobla w 1995 r.

Jako zdolny fizyk jądrowy i eksperymentator Rotblat wyjechał w 1939 r. na stypendium na Uniwersytecie w Liverpoolu. W zespole kierowanym przez noblistę prof. Jamesa Chadwicka miał uczestniczyć w budowie cyklotronu, a następnie wykorzystać zdobyte doświadczenia w Polsce. Wyjazd z kraju w przededniu drugiej wojny światowej przesądził o jego dalszej trajektorii życiowej. Pozostawiona w Polsce żona Tola (z powodu choroby nie mogła wyjechać z Józefem w sierpniu 1939 r.) zginęła w 1942 r. w obozie zagłady w Bełżcu. W okupowanej Polsce cudem ocaleli siostra i brat Rotblata z małżonkami oraz jego matka, którzy po ucieczce z getta warszawskiego ukrywali się w Otwocku. Po wojnie udało mu się sprowadzić ich do Anglii.

Na początku 1939 r. sensacją świata fizyki stało się rozszczepienie jądra uranu w wyniku bombardowania go neutronami. Wkrótce zdano sobie sprawę, że wyzwolona w ten sposób energia może być wykorzystana do stworzenia broni o nieznanej dotąd sile. Wszystkie liczące się laboratoria Europy zaczęły badania nad rozszczepianiem uranu. Po wybuchu wojny przerodziły się one w wyścig do zbudowania bomby atomowej. Wyróżniający się zdolnościami Rotblat został przez prof. Chadwicka włączony do brytyjskiego zespołu prowadzącego tajne prace w tej dziedzinie.

Pod koniec 1943 r. kierowana przez prof. Chadwicka delegacja brytyjskich uczonych wyjechała do USA, by wziąć udział w amerykańskim programie budowy bomby atomowej pod kryptonimem "Manhattan". Problemem okazało się to, że Rotblat, który zamierzał wrócić po wojnie do kraju, odmówił zmiany polskiego obywatelstwa na brytyjskie. Ostatecznie dzięki interwencji prof. Chadwicka Polak z kilkumiesięcznym opóźnieniem dołączył do zespołu naukowców w ośrodku Los Alamos. Rotblat poznał tam najwybitniejszych światowych fizyków. W gronie uczonych składającym się w części z emigrantów z krajów znajdujących się pod władzą nazistów lub ich sojuszników był jedynym, który nie przyjął amerykańskiego albo brytyjskiego obywatelstwa.

Rotblat pracował w Los Alamos od lutego do grudnia 1944 r. W późniejszych świadectwach autobiograficznych łączył swój powrót do Anglii z wątpliwościami natury moralnej, jakie zrodziły się u niego w związku z pracami nad bronią masowej zagłady. Biograf naukowca Marek Górlikowski przekonująco argumentuje jednak, że wyjazd Rotblata z Los Alamos był raczej związany z (niezasadnymi) podejrzeniami wobec niego ze strony amerykańskiego kontrwywiadu. Zmiana poglądów, która doprowadziła Rotblata do zaangażowania w ruch na rzecz rozbrojenia nuklearnego, miała raczej charakter dłuższej ewolucji niż gwałtownej przemiany. Po powrocie do Anglii jeszcze przez kilka lat pracował w brytyjskim programie rozwoju broni nuklearnej.

Pod koniec lat czterdziestych Rotblat przeniósł swoje zainteresowania naukowe na radiobiologię i medycynę nuklearną. Wydarzeniem, które zmieniło jego życie, okazała się eksplozja amerykańskiej bomby wodorowej na atolu Bikini w 1954 r. Jej konstruktorzy nie przewidzieli, że użycie do osłony paliwa termojądrowego płaszcza ze zubożonego uranu spowoduje wtórną reakcję łańcuchową, a w konsekwencji olbrzymi śmiercionośny opad radioaktywny. Te niepożądane skutki zostały zatajone przed światową opinią publiczną.

Rotblat wykorzystując wiedzę z programu "Manhattan" i swoje kompetencje w zakresie radiobiologii, wykazał, że bomba zdetonowana na Bikini – wbrew oficjalnemu stanowisku władz USA – była tzw. brudną bombą. Jego artykuł z 1955 r. demaskujący amerykańskie kłamstwa wywołał światowy skandal. Uświadomił też opinii publicznej zagrożenia związane ze skażeniem radioaktywnym będącym skutkiem testów nuklearnych.

W tym czasie Rotblat poznał wybitnego brytyjskiego filozofa i pacyfistę lorda Bertranda Russella i nawiązał z nim bliską współpracę. Z inicjatywy Russella w lipcu 1955 r. ogłoszono manifest ostrzegający przed niebezpieczeństwem zagłady ludzkości w wyniku użycia broni jądrowej i wzywający do pokojowego rozstrzygania sporów międzypaństwowych. Podpisało go dwunastu wybitnych naukowców z Albertem Einsteinem na czele. Jedynymi nienoblistami w gronie sygnatariuszy byli Józef Rotblat i polski fizyk Leopold Infeld.

Kolejnym krokiem Russella i Rotblata było zorganizowanie w 1957 r. konferencji naukowców ze Wschodu i Zachodu poświęconej zagrożeniom dla światowego pokoju. Skorzystali z zaproszenia kanadyjskiego milionera i filantropa, który postawił warunek, by konferencja odbyła się w jego rodzinnej miejscowości Pugwash w Nowej Szkocji. Od tego niewielkiego portu rybackiego wziął nazwę zapoczątkowany wówczas ruch pokojowy "Konferencja Pugwash w Sprawie Nauki i Problemów Światowych".

Od tego czasu spotkania Pugwash odbywały się co roku, a Rotblat przez cztery dekady był sekretarzem generalnym, a następnie prezydentem ruchu, który obrósł w lokalne komitety na poziomie poszczególnych krajów. Konferencje i sympozja Pugwash będące miejscem spotkań uczonych z obu stron żelaznej kurtyny służyły także jako kanał nieformalnej komunikacji między politykami bloków będących w stanie zimnej wojny, przyczyniając się w niektórych wypadkach do zmniejszenia napięcia międzynarodowego. Szczegóły tych kontaktów są jednak mało znane ze względu na obowiązującą zasadę niejawności obrad Pugwash.

Z kolei krytycy ruchu Pugwash zwracali uwagę, że jego postulaty rozbrojeniowe służyły w większym stopniu interesom Związku Radzieckiego. O ile bowiem zaangażowani weń naukowcy z Zachodu mogli poprzez opinię publiczną wpływać na politykę swoich krajów, to analogiczny wpływ na władze komunistycznego ZSRR nie był możliwy. Koncentrując się na zagrożeniach związanych z bronią jądrową i wojną, ruch Pugwash pomijał też inne światowe problemy, m.in. kwestię praw człowieka. Krytyka z tej strony znalazła wyraz w liście jaki rosyjski fizyk i współtwórca sowieckiej bomby wodorowej, a wówczas represjonowany dysydent Andriej Sacharow skierował z zesłania do konferencji Pugwash odbywającej się w Warszawie latem 1982 r. Konferencja ta notabene legitymizowała objęte zachodnimi sankcjami władze stanu wojennego w Polsce i została przez nie wyzyskana propagandowo.

Działalność ruchu Pugwash docenił norweski Komitet Noblowski, przyznając w 1995 r. Pokojową Nagrodę Nobla w połowie Konferencji Pugwash, a w połowie będącemu jej spiritus movens Józefowi Rotblatowi. Trzy lata później Rotblat (który w 1948 r. przyjął obywatelstwo Zjednoczonego Królestwa) otrzymał brytyjski tytuł szlachecki. Zmarł 31 sierpnia 2005 r. w Londynie.